Nr33 Nabargandup Bipi Leven/werken

Nr33 Nabargandup Bipi Leven/werken April 2011 (The Dutch text is followed by a short English translation)

Ik kom terug van Panama City met afgedrukte foto’s. De set die ik jullie opgestuurd heb is afgedrukt op A4 formaat en in plastic verpakt. Die hang ik met punaises op tegen een hut voor het Congreso. 51 foto’s op A4. Dat hebben ze nog nooit gezien. De bedoeling is dat ze 2 á 3 dagen blijven hangen zodat de vrouwen ze ook kunnen zien. Daarna geef ik ze aan het Congreso en de gemeenschap. Hun eerste fotoalbum. Er ontstaat een enorm oproer. Ik heb ook 300 gewone afdrukken om uit te delen. Ik word erg agressief belaagd door vrouwen. Moeders die eisen dat ik foto’s afgeef van zonen en dochters. Moeders die boos zijn omdat er maar één foto voor ze is. Regelmatig pak ik mijn boeltje en vlucht het Congreso in. Daar heerst altijd rust.
Deze vrouwen, die alleen Kuna spreken, zijn gewend om in gebarentaal en met emotie met simpele Colombiaanse kooplui te onderhandelen over de verkoop van molas. Ze worden ruw behandeld en zij weten vermoedelijk niet hoe ze mij anders kunnen behandelen. Ik kan deze agressie niet hanteren. Daarnaast herken ik ze vaak niet van de foto. Een vrouw waar ik wel 6 foto’s voor heb wordt erg geïrriteerd omdat ik haar foto’s oversla in de stapel. Ze is opeens erg jong en klein als ze niet in traditionele kleding is en zelfs als ik het begrijp herken ik haar niet. Na verloop van tijd vlucht ik het dorp in. En zoek rust in het huis van Dionisio Gonsales, de winkelier. Hier durven maar weinig vrouwen naar binnen. 1.5 uur later kom ik terug bij het Congreso. Alle opgehangen foto’s zijn verdwenen. De Roberto Perez, de saila staat er ongelukkig bij. Feliciano heeft 5 foto’s gered. Iemand trok een foto van de muur en daarop ontstond er een run op alle foto’s. Ik ben behoorlijk boos en laat dat blijken. De volgende dag kom ik terug. Er zijn 23 foto’s terug. Ik vertel dat ik daar niet tevreden mee ben. De volgende twee dagen heb ik een pest humeur en zit voornamelijk op mijn boot. Te broeden, een vreugdeloze bezigheid. Iedereen is ontzettend aardig tegen me en wil dat ik foto’s maak. Maar dat kan en wil ik niet. Als ik hier mensen fotografeer dan moet ik echt contact maken, een positieve houding hebben. Fotograferen van mensen die poseren is mentaal behoorlijk vermoeiend. Ik overweeg om te vertrekken. Anker op en weg. Maar gelukkig realiseer ik me dat ik zo een unieke belevenis ontzettend negatief laat eindigen.
Na twee dagen meld ik dat ik de saila wil spreken. Uiteindelijk kan ik met de tweede en derde saila spreken. Slim van Roberto Perez, de eerste saila. (en cacique, een wijze man, één van de 6 hoogste leiders van Kuna Yala, belast methet behouden van history en traditie) Zo wordt hij niet met mijn woede geconfronteerd, hij mag mij graag. Ik vertel dat ik het niet goed vindt dat de bewoners een cadeau voor het Congreso stelen. En het is een slecht voorbeeld voor de kinderen. Ik stel voor dat het Congreso zorgt dat ze terug komen en daarna gaan we praten over een oplossing. Tijdens dit gesprek komen er foto’s binnen. Zoals gewoonlijk wordt deze bijeenkomst stroop na verloop van tijd. En ik ga. Er gebeurt weinig, ik krijg opnieuw de pest in. Het regalo (geschenk) is al kapot voordat ik het gegeven heb. Ik krijg een erg negatief gevoel en heb nog meer de behoefte om te vertrekken. De mensen hier zullen het niet begrijpen en overgaan tot de orde van de dag. Ik besluit om nog een week te blijven, om mezelf te dwingen onder ogen te zien wat me overkomen is.
Twee dagen later krijg ik een erg grote en lekkere vis als geschenk. Het eiland toont dat ze verder willen.
Ik bedenk mij dat de Kuna in een orale cultuur leven. Boeken en foto’s kennen ze nauwelijks. Zij zijn alleen geïnteresseerd in gebruiksvoorwerpen. Dingen van vroeger hebben ze niet. Iets dat niet meer bruikbaar is wordt weggegooid, in het water. Het strand ligt er vol mee. Ze hebben niets dat aan hun voorouders herinnerd. De huizen hebben geen versieringen, geen beelden. De vrouwen maken molas en verkopen die of verwerken ze in kleding. Zodra de kleren versleten zijn worden ze alsnog verkocht aan Colombianen, de molas zijn slechts handelswaar. Een fotoalbum zegt ze dus niets. Als je het opbergt om te bewaren voor later heeft het geen waarde. Op het hele eiland is geen kast te vinden. Dus een foto heeft alleen waarde als ze hem zien.
De familie Gonsales is erg aardig en begrijpt wat er gebeurd is. Later hoor ik dat ze in Panama City gewoond hebben, wat verklaard dat ze een andere kijk hebben op zaken dan de andere bewoners.
Langzaam ben ik in staat om het negatieve gevoel los te laten. De helft van de foto’s is terug en die geef ik af bij het Congreso. We praten er niet over.
Ik ga nog eens het oerwoud in en met een familie de rivier op om water te halen. En maak foto’s. De rivier speelt de centrale rol in het leven van Nabargandup Bipi. De mannen gaan een paar keer per week om 5.00 uur s’morgens de rivier op tot hij niet meer begaanbaar is en lopen dan nog 2 uur de bergen in waar ze yucca en bananen halen. Tegelijk worden groene mangos en avocados en andere vruchten gezocht. Het is ongeveer 10 uur hard werken om rond 25kg eten thuis te brengen. De vrouwen leven voornamelijk in hun huis en sommige van hen gaan ook water halen en de was doen in de rivier. En maken molas. Meestal halen de mannen het water. Ik wordt door iedereen die ik tegenkom op de rivier aangesproken en ik krijg kokosnoten aangeboden om de kokosmelk te drinken. Ik ben blij dat ik in staat ben geweest mijn woede en teleurstelling los te laten en mezelf niet te blokkeren. Een overwinning op mijn trots en ego.

De bewoners leven met Dios, dagelijks. Maar dat is geen Christelijke god, ondanks dat er een kerk van de Pinkstergemeente op het eiland staat die nauwelijks wordt gebruikt. Er zijn veel rituelen die te maken hebben met geesten en voorouders. Zoals met de Chichas festivals. Er wordt dan een rietsuiker wijn gedronken en gerookt met een rituele betekenis. Op een dag kom ik in een hut waar een bak met beeldjes staat. De bewoner zegt dat dit beelden zijn die communiceren met geesten om ziekten te voorkomen. Hij doet er nogal schutterig over. Een paar dagen later worden er door een aantal mensen grote beelden uit palen en kleine pijl en boog ornamentjes gemaakt. De saila knikt dat ik er foto’s van mag nemen. Niemand wil me vertellen wat het precies inhoud, het is voor “a cosa”, een zaak. Zoals ook de palmbladeren die uit het oerwoud komen als ik met de familie Gonsales de “montagne” in ga. Stukje bij beetje kom ik er achter dat er een plechtigheid komt van 4 dagen waarbij de mannen slapen in de Congreso en het Chichas gebouw en constant “Fuma Pipa”, ritueel pijp roken. De vrouwen en kinderen blijven in huis, het eiland is “tranquilo”. Ik mag geen foto’s maken. Er komt een spirituele man vanuit Carti die alles begeleid, dus niet el Doctor. Het doel is om boze geesten die ziekten veroorzaken te weren. Daar alle grote beelden nieuw gemaakt worden denk ik dat ze verbrand worden. Uit een boek haal ik dat de kleine beeldjes “Nuchus” heten en dienen als een link tussen de spirituele en de fysieke wereld van de Kunas. De beeldjes zouden levend zijn en iedere Kuna heeft ze. Er zijn veel verschillende typen, sommige zijn goed, anderen slecht, en sterk of zwakker. Ze stellen de eigenaar voor maar hebben ook een karakter van zichzelf. De “Nuchu” speelt een centrale rol in Kuna spiritualiteit, heelkunde en religie. Wanneer een Kuna of zijn kind echt ziek wordt, dan neemt hij het beeld naar de shamaan of een healer die tracht uit te vinden wat het probleem is. En dat is in veel gevallen een “slechte”geest. Ik zie nu een aantal gebruiken en opmerkingen van bewoners met andere ogen. Dit is duidelijk een andere spirituele wereld dan die ik ken.
Uiteindelijk mag ik 4 dagen niet op het eiland komen. Als ik met de dinghy de kant nader om brood te kopen komt er altijd iemand aangerend, zich verontschuldigend , mijn geld aanneemt en brood voor mij koopt. Ik vermoed dat de spirituele begeleider dit zo wilde hebben want de Saila maakte niet de indruk dat ik niets mocht zien. Na 4 dagen mag ik weer het eiland op en dan zie ik dat de Congreso en het Chichas gebouw in een soort citadel zijn omgevormd met banken als muren. Kinderen blijven op grote afstand van die muren en zijn in tegenstelling tot normaal uiterst timide. Vrouwen vertonen zich er ook niet en lopen er met een grote boog omheen. Het blijkt dat mijn boot erg klein is als je weet dat je er 4 dagen niet af mag.
Ik denk dat ik volgens de bewoners tot de inventaris van het eiland behoor. Ik heb nog nooit mijn naam zo vaak gehoord. Langzamerhand had ik een behoorlijk goed inzicht in hoe het eiland reilt en zeilt. Zichtbaar werd hoe de eeuwenoude orale cultuur met haar specifieke bestuursvorm in een hoog tempo afgebroken wordt. De sailas en het Congreso hebben geen antwoord op de luxe die opgestuurd wordt vanuit familie in Panama. En dan de meisjes nu naar school gaan, Spaans leren en lezen in schoolboeken. Simpele schoolboeken, gebaseerd op plaatsjes die ook door volwassenen bestudeerd worden. Bepaald niet een opleiding die stimuleerd om molas te maken. Traditioneel is nog dat iedereen bij iedereen inwoont. En dat niemand ooit alleen is en zich desondanks privé kan voelen. Er zitten veel goede dingen in deze oude cultuur, het ingebakken gevoel van geborgenheid en saamhorigheid die maakt dat iedereen meewerkt aan gemeenschappelijke projecten zoals het ophogen van het eiland. En meehelpt aan culturele feesten en rituelen. Het is absoluut geen Christelijke maatschappij. De doden en geesten zijn hier nog volop aanwezig en er wordt rekening mee gehouden. Er is nauwelijks een overheid en geen politie. Maar dat maakt ook dat het Congreso geen antwoord heeft op diefstal door jongeren uit de stad. En op drankmisbruik zoals in Nalunega. Onze cultuur met alle aandacht voor individuele ontwikkeling maakt eenzame mensen die alleen kunnen vertrouwen op eigen kracht. Maar ik moet er niet aan denken om in de Kuna cultuur te leven. Elke dag en week verloopt met hetzelfde ritme. Er bestaat hier geen weekend, eigenlijk ook geen week. Zondag heeft geen speciale betekenis. Wij, in Nederland leven ook in een monotoon werkritme maar we hebben de mogelijkheid om het anders te doen. Ik heb hier kennis gemaakt met een 15 jarig meisje, Maideli, dat leeft in haar huis en het huis van de buren. Ik heb haar in twee maanden nooit op een andere plek gezien op het eiland. Ze gaat soms met een zus en tante en een kleintje naar de rivier om water te halen of de was te doen. En Joidi woont in haar huis en de steeg naar de jetty. En komt nooit in een ulu ergens anders. En dit zijn geen uitzonderingen. Mijn familie had 55 jaar geleden een inwonende huishoudster die geen familie had en alleen buiten kwam om naar de kerk te gaan op zondag en een keer per jaar bezocht ze haar zus in het klooster. De boodschappen werden meestal aan huis gebracht. Ik kan mij een dergelijk leven niet meer voorstellen het zelf te leven. Maar ben ik gelukkiger?
Een groot deel van de tijd van de mannen gaat zitten in het verzamelen van voedsel. Of in de bergen of met vissen. Een huis bouwen vraagt slechts arbeid, het bouwmateriaal wordt per kano uit het oerwoud gehaald . Er komt geen winkel en geld aan te pas. De mannen zijn gespierd en afgetraind, ook als ze mijn leeftijd hebben. Tegenwoordig is hier westers voedsel verkrijgbaar, snoep, kip en hot dogs, rijst en spaghetti. Daarnaast frisdrank en bier. Dat moet wel betaald worden met dollars, dus er moeten molas en kokosnoten verkocht worden. En als dat niet genoeg is met drugstransport en money laundering. De mannen klagen dat de jonge vrouwen van vorm veranderen. Door al dat eten en weinig lichaamsbeweging krijgen ze flinke achterwerken en volle borsten. En nu ik er op let herken ik het. Er is een opmerkelijk verschil in bouw tussen mannen en vrouwen. Ook hier geldt wat een Griekse wijsgeer zei: van wat wij eten voeden wij met 20% ons lichaam en met de rest de doktoren. Hier gaan problemen ontstaan met gebitten door het snoep en andere welvaart ziekten door overgewicht. Er is één tandarts in heel Kuna Yala. Een keer per jaar komt de Panamese overheid langs en controleert de gezondheid van de kinderen en jongeren. Er is nogal wat huidkanker en staar. Zoals in de hele Carieb. Op dit eiland wordt nog sober geleefd in vergelijking met Nalunega. Het zijn voornamelijk jager-verzamelaars. Maar voor hoe lang nog? Hoe dan ook zal het leven hier veranderen. Er zijn 200 kinderen op 700 inwoners. Die kunnen hier niet volwassen worden. Dus moeten ze naar Panama City. Er wordt gesproken over een permanente bewoning op de wal. Of dat een oplossing is weet ik niet, het oerwoud brengt erg weinig op, er zijn muggen en boze geesten.
Ik geloof niet dat ik ooit in een dergelijke vriendelijke en geborgen omgeving geweest ben. Het is opmerkelijk hoe ontspannen iedereen met elkaar omgaat. De kinderen worden door de andere kinderen opgevoed. Ouders wijzen ze nooit terecht, eigenlijk wijst niemand iemand anders terecht. Mijn directe, Europese, manier van omgaan met het Congreso wordt aanvaard. Het opgeheven Nederlandse vingertje heb ik hier nog niet gezien. Nadat de kinderen kunnen lopen en met de andere kinderen gaan optrekken laten de ouders ze gaan. Je kunt niet bepalen welk kind bij welke ouder hoort. Een conflict tussen mij en het Congreso wordt door heel wat kinderen gevolgd, ze maken deel uit van de maatschappij en ervaren alles. Geboorte en dood zijn hier een wekelijks gebeuren voor iedereen. Spelenderwijs leren ze volwassen te zijn en de taken uit te voeren die van ze verwacht wordt. En dat is eten halen of het huishouden runnen en molas maken.
Sulimita, mijn oppas meisje is erg actief, wil als enig meisje voetballen en wil ook op mijn dinghy passen. Ze wordt zeer beslist opzij gezet door de jongetjes als die doorkrijgen dat op mijn dinghy passen iets is dat je kunt doen. Zij vindt dat niet leuk maar accepteert het als een werkelijkheid. Als ik ruimte voor haar maak en haar weer een kans geef wordt dit door de jongens als zeer vreemd ervaren. Zij is een meisje dat het met haar nieuwsgierigheid en ontdekkingsdrang moeilijk gaat krijgen in deze samenleving. Vrouwen hebben hier net als mannen hun vaste plaats in de maatschappij maar het is een meer passieve plaats.
Ik ervaar hier hoe kinderen door de straat opgevoed worden op een heel goede en opgewekte manier. In Nederland verwijten wij Marokkaanse ouders dat zij hun kinderen de straat opsturen en niet opvoeden. Die ouders weten helemaal niet hoe dat op onze manier moet, het is geen onwil. De problemen hier ontstaan met de kinderen die terug komen uit Panama City. Die het gezag niet erkennen en streetwise zijn. Het Congreso en de samenleving weten absoluut niet wat ze er mee aan moeten. De familie in de stad zendt allerhande luxe zaken naar hun familieleden op het eiland. Er ontstaan zo rijkere, westers georiënteerde families en de traditioneel ingestelde eenvoudige huishoudens. Ik begin dat nu heel goed te zien. En ook het probleem dat het geeft voor het Congreso. De oude manier van leiding geven, verlicht autoritair en rekening houdend met iedereen, staat onder druk. Ik ben benieuwd hoe deze maatschappij verandert in een geldgedreven, meer individuele en diverse maatschappij. Daar hoort onherroepelijk het verlies van een gemeenschappelijk gevoel van goed en kwaad, van geborgenheid, bij. En als de sailas en Congreso niet meer het natuurlijk gezag hebben van het uitdragen van gemeenschappelijke waarden dan moet iedereen dat zelf gaan uitvinden. Zoals gestimuleerd wordt in onze cultuur. Eenzaamheid en onzekerheid horen daarbij, evenals persoonlijke ontplooiing en verandering als normaal onderdeel in ieders leven.

Ik merk wel dat het tijd wordt om te vertrekken. Maar dat hoeft niet vandaag. Op een avond komt Nico de pastor van Nalunega toevallig langs, hij slaapt op het eiland en gaat de volgende dag terug. En vraagt of het me goed gaat en wanneer ik weer eens bij Nalunega langs kom. En dat maakt dat ik besluit dat ik volgende week ga. Na 4 maanden alleen met Kunas opgetrokken te hebben zal het wel weer een lastig afscheid worden.

Nr33 Nabargandup Bipi Living and working
I return from Panama City with photo prints. The set I have sent you has been printed on A4 format. I display them against a wall opposite of the Congreso. They have never seen that. The intention is that the photos will stay there for 3 days so the women can see them too. Afterwards I will give them to the Congreso and the community. It is their first photograph album. Soon there is a crowd gathered.
I too have 300 prints to distribute. I am beset aggressively by women. Mothers who require that I give them the photos of there sons and daughters. Regular package I escape into the Congreso.I cannot handle this aggression. If they are not in traditional clothes they look small and different and I do not recognize them which cause anger. After a while I escape into the village. When I return 1.5 hours later all photos on the wall have disappeared. The Saila looks unhappy and helpless.
Feliciano have saved 5 photos. Someone took a photograph of the wall and
A run on the others happened. I am quite angry and show that. The next day I return and 23 photos have been returned. I show the Congreso that I am not satisfied. The next two days are spend in a bad mood on my boat, a joyless occupation. Everyone is appalling nicely to me and wants me to take pictures. If I take photographs of people, I must have real contact with a positive attitude. Which I cannot do now. I consider leaving. Anchor up and go. But fortunately I
Am aware that I this way an unique experience ends terribly negative. After two days I have a meeting with the sailas. But noting happens. And I get again a bad mood but I force myself to stay another week to see what happens inside me. Two days later a big fish is presented to me. The island shows they want to go on with me. I am aware that the Kuna live in an oral culture live. Books and photos hardly exist on the island.They are only interested in functional objects. When something is no longer useful is thrown into the water. The beach is full of that. They have nothing that reminds them of their ancestors. The houses have no decorations, no statues, no pictures. The women make molas for sales or use them in clothing. As soon as clothing has worn out they are sold to Colombians, the molas are only a commodity. A photograph album is nothing to them. Therefore a photograph has only value if they see it. Slowly I am able to get rid of the negative feelings. Half of photos is recovered and I deliver those to the Congreso. We do not talk about it. I visit the jungle again and go with a family up the river to take fresh water and make pictures.
The river serves a central role in the living on Nabargandup Bipi. The men go a couple time a week at 5.00 in the morning up the river until no longer navigable and walk another two hours up the mountains to gather yucca and bananas and in the mean time green mangos and avocado. It is approximately 10 hours hard work to bring home around 25kg of food. The women live mainly in their house and some of them will obtain also water and do the laundry in the river. Generally the men obtain water. Everyone yells my name and offer me coconut milk. I am glad that I have been able to let go my anger and not block myself. It is a victory on my pride and ego.

The Kuna live with Dios, on a daily basis. But it is not a Christian god. There are many rituals which have to do with spirits and ancestors. Like the Chichas festivals. Lot of alcohol is taken and they smoke and sing with a ritual meaning. On a day I see in a hut a box with
Little statues. According to the owner everyone owns “nuchus” which connect the physical world with the spiritual world. These statues have a spirit of their own, good and bad ones, strong and feeble. When someone gets ill one goes to a shaman or other expert and they try to explain the spirit and expel it. A couple of days later a number of people make large statues and small arrow and bow figures. The
Saila nods that I am allowed to take pictures. Nobody wants tell me what they mean. They are for “a cosa" a matter. Also the palm leaves
which are taken from the jungle when I go with the family Gonsales into the " montagne". Bit by bit Bit I understand that there will be a ceremony of 4
days where the men sleep in the Congreso and the Chichas house and smoke ritual pipes " Fuma Pipa". The women and children remain in house; the island is "tranquilo". There will be a spiritual man from Carti. The local sjamaan “El Doctor" is not involved. The aim is to prevent demons to do put sicknesses on the people. This is clearly another spiritual world then I am used to. In the end I am not allowed on the island for four days. I expect the spiritual guide from Carti made this while saila did not gave the impression that I could see nothing. After 4 days when I enter the island the Congreso and the Chichas house a converted to a kind of a fortress with benches and wood. Children remain on large distance and are extremely timid. Women do not show themselves there too and walk around the Congeso.

A large part of the time of the men is spent on collecting food in the mountains or fishing and taking fresh water from the river. To build house only takes labor, the construction material is obtained by canoe from the jungle. Parts from a shop are not needed, just natural materials are used. Nothing is painted. The men are muscular and lean, too if they have my age. Nowadays Western food is available, sweets, chicken and hot dogs, rice and spaghetti. Moreover soft drinks and beer. Since 10 years the number of outboards has increased considerably and the mobility is increased greatly as is the need for gasoline. That has to be paid in dollars, therefore molas and coconut must be sold. If that is not enough drugs trafficking and money laundering are nowadays an easy option.
The men complain that the young women have a different shape as used to be. All that food and little body movement gets them considerable backsides and full topsides. There is a remarkable difference in construction between men and women. Here too applies what a Greek philosopher said: of what we feed food we with 20% our body and with the rest the physicians. The problems will arise with teeth thanks to sweets and other sicknesses related to overweight. There is one dentist available in the whole Kuna Yala. One time a year the Panamanian government checks the health of the children and young people. Skin cancer and cataract are frequently seen. Like all over the Caribbean. On this island people still live soberly compared to Nalunega. They are still mainly hunter-foragers. But for how long? Anyhow the life will change. There are 200 children on 700 inhabitants. The island is not large enough so they have to go to the city or the mainland. The Kuna don’t want to live on the mainland, due to mosquitoes and other pests and bad spirits.
And the jungle is not able to produce much food.
I don’t think I was ever been in such friendly and caring society. It is remarkably how relax they treat each other. The children are educated by the other children. Parents never reprimand them, in fact nobody ever reprimands someone. A conflict between me and the Congreso is always attended by many children; they are part of the society and experience everything. Birth and dead is here a weekly event for everyone. Sulimita, my little guard is very active and open little girl. She should like to play soccer but is not allowed to by the boys and she does not understand. She liked to guard my dinghy. After a while the little boys noticed that and took over. Sulimita did not like that too but accepted it as a reality. When I made that she could guard again, it was considered by the boys as a girl should do that. She is a little girl which will get a lot of trouble with her curiosity compulsion to discover. Women take their place just like the men, but it is a more static setting. But this will change dramatically while the girls go to school now and learn Spanish and get many new insights and the boys too. I expect that does not encourage a life of cooking and mola making and going into the junge year after year. I experience how the children are educated by the street in a socially very good and bright manner. In the Netherlands we blame Moroccan parents that they have their children educated by the street. Those parents do not know how to do it different. They are lost themselves in our individual society. The problems here arise with the children who return from Panama City. They do not accept the traditional authority and are streetwise. The Congreso and the society absolutely do not know how to act. The family in the city sends all kinds of luxuriously to their family members on the island. There difference between the richer, Western oriented families and the traditionally households will grow.

Being between Kunas for four month has given me a lot of insight in society, not just of Kuna Yala but of society in general. Here I see how the sense of security and solidarity is quickly transformed to a society, based on money, luxury and individual development. This lead inevitably to a loss of a common sense for the good and the bad. When the natural authority of the sailas and the Congreso as guardians of values no longer is accepted as natural then everybody has to develop them by themselves. Just as is promoted in our society. Loneliness and loss of security is part of that, as is the development of personal potential and accepting changes in each one’s life too.

I notice that it is time to leave Kuna Yala. But not necessarily today. On an evening Nico the pastor of Nalunega come by accidentally, he sleeps on the island and returns the next day. And asks if it goes me well and when I come by again at Nalunega. And that makes I decide to leave next week. That will be again a cumbersome farewell.